ویژگی ها و اهداف تبلیغات انتخاباتی

دیباچه

انتخابات آینه تجلی حضور و مشارکت ملت در تعیین سرنوشت خویش است، ملت فرهیخته ایران هر بار در زمان انتخابات فرهنگ اسلامی و بالندگی سیاسی خود را به نمایش می گذارند. در پرتو پای بندی به اخلاق اسلامی در عرصه انتخابات می توان شاهد برگزاری انتخابات سالم در حکومت دینی بود و با رعایت موازین اخلاقی می توان پیامی گویا و الگویی مناسب برای سایر کشورها ترسیم کرد. مسلما اگر هدف از تبلیغ در جامعه دینی، انجام وظیفه و خدمت گزاری به مردم مسلمان باشد، فضای انتخابات سالم و به دور از هر گونه شائبه خواهد بود.

البته انجام انتخابات به اشکال گوناگون در اکثر کشورها مشاهده می شود. امروزه شاهد انجام انتخابات در کشورهای مختلف جهان هستیم. اما آنچه که انتخابات کشورمان را از سایر کشورها متمایز می سازد، تفاوت ظاهری آن نیست بلکه تفاوت محتوایی، ماهوی و اخلاقی انتخابات کشور اسلامی است. تجلی و تبلور انگیزه های الهی و تکلیف گرایی ملت ایران و نمایندگان در عرصه انتخابات بسیار حائز اهمیت است.

امام خمینی رحمه الله در رهنمودی می فرماید: «دولت، اسلامی است، جمهوری،

ص:3

پیش گفتار

تبلیغات انتخاباتی بر نگرش ها، ارزش ها و باورهای سیاسی افراد اثر می گذارد. در دوره هایی که انتخابات در جامعه ای برگزار می شود، خواسته ها و آرزوهای مردم شکل می گیرد. بدین ترتیب، مردم از نزدیک، فعالیت های نامزدهای گوناگون را می بینند و به وعده های آنان نظر دارند و به شیوه های تبلیغاتی آنان می نگرند.

اگر تبلیغات انتخاباتی بر اساس معیارهای دینی و اخلاقی انجام شود، واقعیت های عینی جامعه را ترسیم می کند. همچنین خواسته های مردم را در سطح معقولی نگه می دارد و مانع از رقابت های منفی، توهین به یکدیگر، زیاده روی در تبلیغات و بزرگ نمایی ها می شود و اعتماد متقابل مردم و حکومت را افزایش می دهد. در فضای انتخاباتی نادرست و غیراخلاقی، دشمنی، زیاده روی و انتقام جویی شکل می گیرد و نظام آسیب می بیند.

بنابراین، تبلیغات انتخاباتی، در فرهنگ و رفتارهای سیاسی نقش ویژه ای دارد و ضروری است این مهم در نظام اسلامی، بر اساس معیارها و ضوابط اخلاقی باشد. واقعیت این است که انتخابات درست و اخلاقی، نیازمند تبیین و آموزش شیوه های درست است و اگر به آموزش های اخلاقی توجه نشود،  تبلیغات انتخاباتی سالمی نخواهیم داشت.

پژوهش گر در این اثر کوشیده است تا جنبه های گوناگون تبلیغات انتخاباتی را با تکیه بر آموزه های دینی تبیین کند. از این رو معیارهای درست تبلیغاتی، پی آمدهای منفی تبلیغات غیراخلاقی، عامل ها، انگیزه ها و راه حل های آنان، به صورت جداگانه در فصل های گوناگون بررسی شده است.

ص:6

فصل اول: کلیات

4. پیش فرض های پژوهش

1. منابع دینی سرشار از آموزه های اخلاقی در عرصه های گوناگون به ویژه اخلاق تبلیغاتی است.

2. تبلیغات انتخاباتی موجود، کاستی های فراوانی دارد که علت آن، ناآشنایی با موازین دینی است.

3. تبیین و گسترش آموزه های اخلاقی، در رقابت های تبلیغاتی، نقش ویژه ای دارد.

8 . پیشینه تبلیغات

تبلیغات، یکی از شیوه های انتقال پیام است و در زندگی بشر، پیشینه دیرینه ای دارد. انسان ها همواره کوشیده اند پیام های خود را در قالب های متنوع فرهنگی و هنری به دیگران منتقل کنند و آنان را به پذیرش وادارند. پیامبران الهی، پیام های دینی را از راه تبلیغ، منتقل و انسان ها را تشویق می کردند که پیام الهی را بپذیرند. بنابراین، تبلیغ، مقوله جدیدی نیست، بلکه

ص:9

9. آثار تبلیغات

ب) ایجاد علاقه

گام دوم در فرآیند تبلیغات، برقراری علاقه است. در این مرحله، مبلغان می کوشند تا انگیزه مخاطب را در گزینش کالای مورد نظر تقویت کنند و در  وی شوق و تمایل پدید آورند و با تحریک عواطف وی، تعلق خاطر در او ایجاد کنند.

الف) تبلیغات تجاری

در این نوع تبلیغات، افراد و سازمان های تجاری، کالاهای تجاری خود را برای فروش بیشتر در قالب های جذاب و متنوع عرضه می کنند و بازارهای  فروش خود را گسترش می دهند. آنان در این زمینه، از همکاری شرکت های قدرت مند تبلیغاتی بهره می برند. این نوع تبلیغات، در رسانه های عمومی گستردگی ویژه ای دارد و بخش بسیاری ازمنابع مالی آنان را تأمین می کند.

 ج) تبلیغات انتخاباتی

تبلیغات انتخاباتی، گونه ای از تبلیغات سیاسی است و در مبارزه های انتخاباتی نقش مهم و حیاتی دارد. «اکثریت قریب به اتفاق سیاست مداران، مشاوران ارتباط جمعی و کارشناسان سیاسی را در استخدام دارند و از مشاوره آنان در جهت اقناع عامه و پیروزی در انتخابات بهره می گیرند.»(2) آنان با بهره مندی از امکانات تبلیغی، برای تغییر باورها و خواسته های مردم می کوشند.

در نظام های سیاسی گوناگون، متناسب با ویژگی های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جوامع، اهداف، وسایل و شیوه های آن نیز متمایز است. در بخش های بعدی، به تبیین اصول، معیارها و شیوه های تبلیغات انتخاباتی در نظام های گوناگون می پردازیم و با تکیه بر منابع و آموزه های دینی، ویژگی ها، تفاوت ها، آسیب ها و راه کارهای تبلیغات انتخاباتی را در نظام اسلامی تبیین می کنیم.

ص:13

فصل دوم: ویژگی های تبلیغات انتخاباتی در نظام های لیبرال

ب) همکاری سیاسی

تشویق مردم به همکاری و حضور یافتن در پای صندوق های رأی از هدف های بنیادین نظام های لیبرال _ دموکراسی غرب است؛ زیرا همکاری مردم، وسیله ای برای توجیه حاکمیت آنان به شمار می رود و تداوم آن نیز وابسته به رضایت و پشتیبانی مردم است. حکومت کنندگان، سیاست های خود را بر اساس درخواست های مردم توجیه می کنند. ازاین رو، مشارکت مردم، نماد ویژه ای به شمار می آید.(2)

اولویت اساسی رقابت های انتخاباتی، گسترش وجلب آرای مردم است و گروه های گوناگون می کوشند تا با اثرگذاری بر افکار عمومی، رضایت آنان را جلب کنند و با گسترش پایگاه اجتماعی خویش، در رقابت های انتخاباتی پیروز شوند.

2. ابزارهای تبلیغاتی

ب) حضور مطبوعات

مطبوعات در کشورهای غربی، پیشینه دیرینه ای دارد. با وجود ظهور رسانه های قدرت مند رقیب، مطبوعات هنوز اهمیت خود را حفظ کرده اند که دلیل آن را باید در پایدار بودن مطالب، تکرارپذیر بودن مراجعه ها، تنوع مطالب و ارزان بودن نشریه ها جست. به طور کلی، مطبوعات در اطلاع رسانی، تغییر حادثه ها و جهت بخشیدن به افکار عمومی نقش ویژه ای دارد.

یکی از نویسندگان بر این باور است که «قدرت مطبوعات در امریکا قدرت ازلی است. مطبوعات دستورکار بحث های عمومی را تعیین می کنند.

ص:17

ج) تلویزیون

ظهور تلویزیون، امکان ارتباط تصویری را برای انسان فراهم کرده است آن گونه که می تواند رخدادهای جهان را زودتر از همیشه بنگرد و اطلاعات کامل تری درباره حادثه ها داشته باشد. ازاین رو، تلویزیون به سرعت جای خود را در میان رسانه های رقیب باز کرده و به یکی از نیازهای ضروری خانواده ها تبدیل شده است. به باور یکی از نویسندگان، «امروزه در بیشتر کشورهای توسعه یافته، تعداد دستگاه های تلویزیونی، رقمی نزدیک به تعداد خانواده هاست».(3)

در تبلیغات انتخاباتی نیز مناظره های تلویزیونی و فیلم های تبلیغاتی نقش تعیین کننده ای دارند و نامزدها، از این رسانه بهره ویژه ای می برند.

ص:18

د) عکس و پوسترهای تبلیغاتی

تصویرها و پوسترهای تبلیغاتی، برای شهروندان انگیزه ایجاد می کنند. ازاین رو، دانشمندان بر این باورند که آثار یک تصویر برابر با هزار کلمه است.  تصویرها، لحظه های تاریخی را ثبت و دنیای واقعی را ترسیم می کنند. همچنین تصویرها اثر ماندگاری در ذهن دارند. _مک لوهان_ معتقد است: «عکس به شدت احساس برانگیز است... توان منطبق شدن عکس با واقعیت به قدری زیاد است که می تواند محرک تازه ای برای تغییرات انسان باشد».(1)

تکثیر و پخش گسترده تصویرها و پوسترهای تبلیغاتی در اندازه های گوناگون، بخش ویژه ای از فعالیت های انتخاباتی است.

و) رادیو

رادیو از منابع مهم اطلاعات به شمار می آید و بهره مندی از آن در تبلیغات، نقش ویژه ای دارد. به دلیل سرعت انتقال پیام و پوشش گسترده رادیو، همه می توانند از آن بهره مند شوند.

ب) شایعه پراکنی

شایعه پراکنی به معنای گسترش خبرهای نادرست در میان مردم(2) است. در این روش، برای اثرگذاری بر افکار عمومی، گزارش های نادرست درباره افراد و رخدادهای مهم، به صورت شفاهی منتشر می شود و مردم آن خبر را برای یکدیگر، بیان و به گسترش آن کمک می کنند. بهره مندی از فرآیند شایعه در رقابت های انتخاباتی نیز مرسوم است و نامزدهای رقیب، برای حذف یکدیگر، از این روش بهره می گیرند. ایجاد بدبینی، ترور افراد، ترس از پیروزی رقیب، کسب وجاهت و حمایت عاطفی و ایجاد تمایل برای به دست آوردن آرای مردم، جزو انگیزه های اساسی شایعه پراکنی هاست و این امر برای نفوذ و جلب افکار عمومی صورت می گیرد.

د) وعده های فریبنده

فریب دادن افکار عمومی با وعده های به دور از حقیقت، از شیوه های رایج در تبلیغات انتخاباتی جوامع غربی است. نامزدهای گوناگون در دوران انتخابات، وعده های واهی می دهند و مردم را امیدوار می کنند. واقعیت این است که «تبلیغات چی ها... به چیزهایی که می گویند، اعتقاد ندارند... [اصولاً] تبلیغات چی، آدمی نیست که به حرفش اعتقاد داشته باشد».(2)

و) بزرگ نمایی

بزرگ نمایی درباره برخی ویژگی های افراد و حادثه ها، برای اثرگذاری بر اذهان عمومی و بهره برداری از آن، یکی از پدیده های فراگیر در عرصه تبلیغات سیاسی غرب است. در این روش، تبلیغات گران با تمرکز بر جنبه های مثبت هواداران خود می کوشند آنان را در افکار عمومی برجسته کنند و تصویر مناسبی از آنان نشان دهند. تبلیغات چی ها، فعالیت های آنان را بزرگ جلوه می دهند و ویژگی های خارق العاده و استثنایی برای آنان می سازند.(2)

در مبارزه های انتخاباتی نیز رسانه های عمومی، ویژگی های نامزدهای خاص را برجسته و آنان را چهره های فوق العاده، استثنایی و توان مند معرفی می کنند. بنابراین، بزرگ نمایی یکی دیگر از شیوه های تبلیغات در کشورهای غربی است.

ص:23

ز) برچسب زنی

زدن برچسب های منفی، برای ایجاد بدبینی در اردوگاه رقیب، یکی دیگر از شیوه های تبلیغات سیاسی در رسانه های عمومی غرب است. در این روش،  تبلیغات گران برای رقیب، عنوان های زشت و ناپسندی همانند تندرو، وحشی، تروریست، جنگ افروز و لقب های ناخوشایند دیگری را برمی گزینند و می کوشند افراد و گروه های رقیب را نزد افکار عمومی کوچک کنند تا مردم از آنان حمایت نکنند.(1) در تبلیغات انتخاباتی، نامزدها بیشترین بهره را از این روش می برند.

ط) کوچک نمایی

 کوچک شمردن توانایی ها و فعالیت های رقیب، یکی دیگر از شیوه های تبلیغاتی است. در این روش، تبلیغات گران می کوشند توان مندی های رقیب را کوچک و فعالیت هایش را کم ارزش نشان دهند. بدین ترتیب، خواهند توانست امیدهای مردم را با تردید روبه رو سازند و او را ناتوان معرفی کنند.

این روش، در تبلیغات انتخاباتی نیز کاربرد گسترده ای دارد و مبلغان با کم اهمیت جلوه دادن ظرفیت ها و قابلیت های رقیب، می کوشند افکار عمومی را به سوی نامزد مورد نظر خود جلب کنند.

 ک) تظاهر به اکثریت

در این روش، تبلیغات گران وانمود می کنند که همه مردم با آنان هستند و مخالفان در اقلیتند. آنان در توصیف هواداران خود از واژه هایی چون همه، تمام و اکثریت بهره می برند و فضایی پدید می آورند که مردم به این نتیجه برسند که مخالفت با آنان سودی ندارد. آنان به هواداران خود روحیه می دهند و مخالفان را دچار تردید می کنند.

«در این زمینه، تبلیغات چی [از] گرایش مردم به دنباله روی استفاده می کنند؛ زیرا بسیاری از مردم پیوسته می خواهند در اکثریت قرار بگیرند، نه در اقلیت.»(2) در تبلیغات انتخاباتی نیز افراد و گروه های رقیب می کوشند با بهره مندی از این روش، افکار عمومی را جلب کنند و آنان را وادارند که با هم هماهنگ باشند.

م) روش سوارشدن واگن

تشویق مردم به جا نماندن از قطاری که در حال حرکت است، یکی دیگر از شیوه های مرسوم تبلیغات در جهان غرب است. در این روش، تبلیغات گران چنین القا می کنند که مردم با آنان هستند و آنان نیز باید شتاب کنند تا از قافله جا نمانند. این روش به این شعار توجه دارد: «عجله کن تا به واگن برسی.» تبلیغات چی می کوشد «دیگران را متقاعد کند که همگان... برنامه های او را پذیرفته اند. بنابراین، ما هم باید هرچه سریع تر به آنها بپیوندیم و خود را به واگن برسانیم».(2)

ص:27

ن) کنترل و نظارت بر اطلاعات

یکی دیگر از شیوه های تبلیغات انتخاباتی، کنترل و نظارت بر اطلاعات است. در این روش، گروه های رقیب می کوشند با گزینش اطلاعات، از انتشار اخبار و اطلاعاتی که سبب مخدوش شدن چهره آنان نزد افکار عمومی می شود، جلوگیری کنند.(1) اهمیت این روش با نزدیک شدن زمان رأی گیری افزایش  می یابد و نظارت ها نیز تشدید می شود. نامزدهای انتخاباتی و هواداران آنان می کوشند با کنترل اطلاعات، حادثه ها را کنترل کنند.

ع) اقدامات انحرافی

ایجاد ماجراهای حاشیه ای، برای تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی، یکی دیگر از شیوه های تبلیغات در عرصه سیاست است. ماهیت این روش، ایجاد انحراف در افکار عمومی است. بنابراین، تبلیغات گران می کوشند با ایجاد حادثه ها و ماجراهای حاشیه ای، افکار عمومی را تغییر دهند.

این روش در رقابت های انتخاباتی نیز کاربرد وسیعی دارد و بسیاری از پرونده های قدیمی، دوباره گشوده و داستان های جدیدی خلق می شود.

فصل سوم: اهداف و ویژگی های تبلیغات انتخاباتی در اسلام

 ب) مشارکت عمومی

حضور مردم در صحنه سبب تحکیم مناسبات جامعه و حکومت می شود. ازاین رو، هنگام مشکلات و تنگناها در کنار یکدیگر می ایستند و نظام از آسیب های گوناگون در امان می ماند.

عوامل تبلیغات نامزدهای انتخاباتی باید فضای جامعه را به گونه ای درآورند تا مشارکت عمومی در انتخابات افزایش یابد؛ زیرا شهروندان در تداوم حکومت دینی نقش تعیین کننده ای دارند.

در تبلیغات انتخاباتی باید این روند را تقویت کرد تا جلو فعالیت هایی که با مشارکت عمومی مردم ناسازگار است، گرفته شود.

د) وفاق ملی

وفاق و هم گرایی نیروهای اجتماعی، قدرت ملی را پدید می آورد و توانایی های عمومی اجتماع را برای سازندگی و آبادانی کشور افزایش می دهد. همچنین رشد و شکوفایی کشور را به دنبال دارد، رقابت سالم سیاسی را شکل می دهد و جلو تضادهای اجتماعی را می گیرد. ازاین رو، با ناهماهنگی و تعارض نیروهای سیاسی، فرصت های سازندگی از دست می رود و امکانات ملی برای پیشبرد هدف های فردی و گروهی نادیده گرفته می شود. در آموزه های دینی بر وحدت و هماهنگی نیروها تأکید شده و تأمین این امر از هدف های اساسی حکومت اسلامی است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعا وَ لا تَفَرَّقُوا؛ به ریسمان خداوند چنگ زنید و از تفرقه پرهیز کنید». (آل عمران:103)

ص:33

ه_) شایسته سالاری

در رقابت های انتخاباتی، می توان افراد را برای پست های حکومتی برگزید و این، وسیله ای برای گزینش افراد شایسته و توان مند به شمار می رود. در این روش ممکن است گروهی با ابزار تبلیغاتی و منابع مالی، افکار عمومی را فریب دهند و افرادی ناکارآمد به قدرت برسند، ولی ادواری و موقتی بودن انتخابات، از رخ دادن چنین وضعیتی در درازمدت، جلوگیری می کند. در مجموع، انتخابات به آسانی فضایی را پدید می آورد تا مدیران شایسته و کارآمد انتخاب شوند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَن تَقَدَّمَ عَلَی الْمُسْلِمِین وَ هُوَ یَری أَنَّ فِیهِمْ مَنْ هو أَفْضَلُ مِنْهُ، فَقَدْ خانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُسْلِمِینَ.(1)

کسی که در هر کاری، خود را بر دیگران مقدم دارد، در حالی که می داند شایسته تر از او در میان آنان است، هر آینه به خداوند و پیامبر و مسلمانان خیانت کرده است.

بنابراین، شایسته سالاری جزو هدف ها و ویژگی های اساسی تبلیغات در  حکومت اسلامی و یکی از عوامل مقبولیت انتخابات در نظام اسلامی است.

ص:34

2. ابزارهای تبلیغات انتخاباتی

ظهور و گسترش ابزارهای جدید تبلیغاتی، ماهیت و ویژگی های تبلیغات در جوامع مختلف را تغییر داده است. بدین ترتیب، امکانات تبلیغاتی گسترش یافته و بر سرعت انتقال پیام و پیچیدگی های آن افزوده شده است. این وسایل در کشورهای مختلف در حال گسترش است و در ایران نیز جایگاه ویژه ای دارد. بنابراین، از بسیاری از ابزارهای تبلیغاتی که در غرب رایج است و یا ارزش های اسلامی سازگاری دارد، می توان به عنوان ابزار تبلیغات در جامعه اسلامی بهره گرفت. در این میان، نکته مهم آن است که روش ها و شیوه های تبلیغات باید بر اساس اصول اسلامی باشد.

ب) صداقت

صداقت نامزدها در تبلیغات و فعالیت هایشان، سبب افزایش اتحاد عمومی، مقبولیت نظام سیاسی و تقویت مناسبات مردم و حکومت می شود و جلو گسترش نارضایتی های اجتماعی را می گیرد. در آموزه های دینی، صداقت جزو ویژگی های پرهیزکاران است و مؤمنان از پرداختن به امور نادرست، به شدت منع شده اند. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذینَ لا یُؤمِنُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ. (نحل: 105)

کسانی دروغ می گویند که به آیات الهی ایمان ندارند و آنان  دروغ گویانند.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

خداوند برای شر و بدی، قفلی قرار داده که کلید آن قفل ها، شراب است. دروغ از شراب

ص:36

ج) رعایت ارزش های دینی

وفاداری به ارزش های فرهنگی و دینی، عامل هم بستگی است و مانع ظهور ناهنجاری های اجتماعی می شود. رعایت ارزش های دینی در رشد و تکامل جوامع نقش مهمی دارد و شهروندان را در رسیدن به تکامل مادی و معنوی یاری می کند. در جوامع اسلامی، رعایت این مهم از سوی نخبگان و نامزدهای انتخاباتی اهمیت ویژه ای دارد و هرگونه بی توجهی به این ارزش ها، سبب بی اعتمادی مردم به ارزش های دینی و حکومت اسلامی می شود.

بدین ترتیب، رعایت ارزش های دینی و فرهنگی در تبلیغات انتخاباتی مهم است و نامزدهای انتخاباتی وظیفه دارند از رفتار و گفتاری که با فرهنگ و ارزش های دینی مردم ناسازگار است، پرهیز کنند. پس بایسته است از به کار بستن الگوهای وارداتی و ناسازگار با هنجارهای اجتماعی بپرهیزند و اصالت  و هویت خود را حفظ کنند. بدین گونه می توانند وفاداری دینی خود را در فرآیند تبلیغات نشان دهند.

ص:37

د) اعتقاد به آرای مردم

انتخابات، سازمان یافته ترین شیوه همکاری سیاسی مردم و وسیله ای برای برقراری و تقویت هم بستگی ملی است. مردم با شرکت در انتخابات، به افرادی که علاقه دارند، رأی می دهند و بدین ترتیب، هم بستگی ملی شکل می گیرد و جلو انباشت نارضایتی های پنهان گرفته می شود. حکومت کنندگان با نیازهای واقعی مردم آشنا می شوند و زمام داران مجبورند پاسخ گو باشند و بدین گونه احساس هم بستگی سیاسی افزایش می یابد.

در آموزه های دینی، مردم در تشکیل حکومت، تفاهم و همکاری با حکومت کنندگان و نظارت بر فعالیت های آنان، نقش ویژه ای دارند. مناسبات مردم و زمام داران بر پایه رضایت و تعامل دوجانبه است و تصمیم گیری های عمومی، با مشورت و تفاهم صورت می گیرد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

 ... قَدْ کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إِلَیَّ عَهْدا فَقالَ یَا بْنَ أَبِی طالِبٍ لَکَ (وِلاءُ أُمَّتِی) فَإِنْ وَلَّوْکَ فِی عافِیَةٍ وَ أَجْمَعُوا عَلَیْکَ بِالرِّضا فَقُمْ بِأَمْرِهِمْ و إِنِ اخْتَلَفُوا عَلَیْکَ فَدَعْهُمْ وَ ما هُمْ فِیهِ.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله با من عهد کرد و فرمود: ای پسر ابی طالب! (سرپرستی امت) با تو است. پس اگر مردم با رضایت از تو اطاعت کردند، به امور  آنان بپرداز وگرنه امورشان را به خودشان واگذار.

آرای مردم، تعیین کننده است و نامزدهای انتخاباتی باید وفاداری و پای بندی خود را به این امر نشان دهند. ازاین رو، باید از اتهام های واهی به

ص:38

ه_) مسئولیت پذیری

مسئولیت پذیری، رمز بقا، تکامل و توسعه است. در جامعه های مسئولیت پذیر، افراد می کوشند کاستی ها را رفع کنند و وظایف خود را به مناسب ترین شیوه انجام دهند. افراد مسئولیت پذیر همواره برای ترقی و تکامل همه جانبه کشور می کوشند و از انفعال و بی اعتنایی بیزارند. آنان مشکلات و نارسایی های کوتاه مدت را بر موانع بلندمدت ترجیح می دهند و برای رسیدن به آینده ای روشن، سرمایه گذاری می کنند. چنین افرادی احساس وابستگی شدید اجتماعی دارند و خود را در شکست و پیروزی جامعه شریک می دانند. از پیروزی و موفقیت های ملی به خود می بالند و از کاستی های آن رنج می برند.

در جوامع منفعل، احساس وابستگی اجتماعی ضعیف است و شهروندان احساس پراکندگی و انزوا دارند. آنان آرزوهای فردی را بر نیازهای عمومی ترجیح می دهند و همواره در پی فرصتی برای سوءاستفاده از کاستی های عمومی هستند.

در آموزه های دینی، مسلمانان برادران دینی یکدیگرند و به هم وابسته اند. همگی اعضای یک پیکر واحدند و در برابر همدیگر احساس مسئولیت دارند.

 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «مَنْ أَصْبَحَ وَ لایَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛

ص:39

و) پرهیز از وعده های ناممکن

ماهیت وعده های ناممکن، بزرگ نمایی درباره توانایی ها، فریب افکار عمومی یا درک نادرست از شرایط و امکانات است. وعده دهندگان برای جلب آرای مردم، به آنان وعده می دهند که اوضاع بهبود می یابد و موانع رفع می شود و جامعه آرمانی شکل می گیرد. آنان خواسته های مردم را افزایش می دهند و امید کاذب تولید می کنند، ولی پس از مدتی، آرزوهای مردم بر باد خواهد رفت و ناامیدی بر آنان حاکم خواهد شد. اعتماد عمومی آسیب خواهد دید و نارضایتی های اجتماعی گسترش خواهد یافت.

در آموزه های دینی، وفاداری و پای بندی به تعهد، از ویژگی های پرهیزکاران است و آنان از دادن وعده های پوچ به شدت منع شده اند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤلاً؛ به وعده هایتان وفا کنید، چون از آن بازخواست می شود و مسئولیت دارد».(2)

بنابراین، یکی دیگر از ویژگی های تبلیغات در جامعه دینی، پرهیز از دادن وعده های ناممکن است و نامزدهای انتخاباتی باید از بزرگ نمایی و دادن 

ص:40

ز) پرهیز از شایعه

شایعه پراکنی، دامن زدن به خبرهای نامعتبر است. محتوای شایعه گاه ساختگی و غیرواقعی است و زمانی نیز می تواند نشان دهنده بخشی از یک واقعیت اجتماعی باشد که انسان ها بدون کاوش در درستی و نادرستی آن، در انتشار آن دخالت می کنند. شایعه به ویژه در دوره تبلیغات انتخاباتی سبب گسترش بی اعتمادی و نارضایتی های اجتماعی می شود؛ احساس بدبینی و دشمنی را میان افراد تقویت می کند؛ به وحدت و هم بستگی ملی آسیب می رساند و سبب افزایش نزاع و جدل ها می شود. همچنین مشروعیت نظام را زیر سؤال می برد و میان جامعه و حکومت فاصله می اندازد.

«شایعه معمولاً مجموعه ای از غیبت، بهتان، استهزا و گاه دشنام است که بر اساس نص صریح احکام اسلامی، تصدیق هر یک از موارد فوق یا سکوت و عدم مقابله با شایعه، در حقیقت، نوعی مشارکت در جرم و دوستی با مجرم اولیه است و از گناهان کبیره محسوب می شود».(1)

دامن زدن به شایعه ها با آموزه های دینی ناسازگار است و مؤمنان از پرداختن به این امور منع شده اند. خداوند در این باره می فرماید:

هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتدٍ أَثِیمٍ. (قلم: 11 و 12)

عده ای دایم عیب جویی و سخن چینی می کنند و هر چه بتوانند، مردم را  از خیر و سعادت

ص:41

ح) رعایت اخلاق و ادب

رعایت ادب، یکی دیگر از اصول تبلیغات در جوامع دینی است و در برگزاری انتخابات سالم و به دور از خشونت و نفرت نقش دارد. رعایت ادب، همکاری های عمومی را تقویت می کند؛ سبب گسترش فرهنگ گفت وگو و دوستی می شود و از سوءتفاهم ها و دشمنی های بی مورد و نابجا جلوگیری می کند. در مقابل، در محیطی پر از ناسزاگویی و اتهام های رنگارنگ، عواطف و احساسات انسانی آسیب می بیند و فضایی نفرت انگیز و انتقام جویانه شکل می گیرد. دشمنی گسترش می یابد و همکاری های سازنده فراموش می شود.

رعایت ادب از ویژگی های مؤمنان است و در آموزه های دینی جایگاه ویژه ای دارد. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

أُدْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ. (نحل: 125)

با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت کن و با آنها به روش نیکوتر استدلال و مناظره کن.

در تبلیغات انتخاباتی، رعایت ادب در برقراری آرامش و برگزاری انتخابات آزاد، سالم، عادلانه و منصفانه نقش ویژه ای دارد. همچنین با حفظ حقوق افراد سبب تحکیم وفاق و هم دلی می شود؛ فضای همکاری و دوستی

ص:42

ط) پرهیز از تهمت و افترا

تهمت از گناهان کبیره است. تهمت زدن، به پیوندها آسیب می رساند و سبب دشمنی افراد می شود و ارزش های دینی و اخلاقی را تضعیف می کند. شکستن حرمت افراد و ارزش های فرهنگی، به اعتماد عمومی آسیب می رساند و سبب کاهش مقبولیت نظام می شود. بنابراین، اتهام بستن به دیگران، پی آمدهای منفی فراوانی دارد و مانع شکل گیری مناسبات نیک و منصفانه می شود.

در آموزه های دینی، تهمت زدن، گناهی نابخشودنی است. افزون بر آن، تهمت زننده را می توان در دادگاه صالحه محاکمه کرد. ازاین رو، در قرآن کریم می خوانیم:

لا یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَمیعًا عَلیمًا. (نساء: 148)

خداوند بلند کردن صدا را به بدگویی دوست ندارد، مگر از آن کس که به او ستمی شده باشد و خداوند شنوا و داناست.

بنابراین، رقابت های تبلیغاتی در جوامع دینی باید از هرگونه اتهام زدن و تبلیغ منفی علیه دیگران به دور باشد.

4. اخلاق تبلیغاتی هواداران

 الف) قانون مداری

تبلیغات هواداران، در چارچوب معیارهای قانونی، در رقابت های سالم تبلیغاتی نقش ویژه ای دارد؛ چون با پیش گیری از هرج و مرج و رفتارهای فراقانونی، امنیت و سلامت انتخابات را تضمین می کند.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

وَ أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ ما أَنْزَلَ اللّهُ إِلَیْکَ. (مائده: 49)

(ای پیامبر،) بر اساس دستورهای خداوند بین مردم حکم کن و از هوای مردم پیروی نکن و از اینکه تو را به بعضی دستورهای خداوند به فتنه اندازند، پرهیز کن.

بنابراین، تبلیغ و حمایت هواداران از نامزدهای خاص، باید در محدوده موازین قانونی صورت گیرد و از رفتارهای فراقانونی خودداری شود.

 ج) برهم نزدن امنیت و آرامش عمومی

آرامش و امنیت، زمینه ساز برگزاری انتخابات سالم و رقابتی است. بیان صلاحیت ها و شایستگی های نامزدهای رقیب، نیازمند گفت وگو و همکاری مسالمت آمیز است. تنها از این راه می توان جنبه های گوناگون فعالیت های آنان را بررسی کرد و نامزدهای اصلح را برگزید و به عوام فریبان و سودجویان پاسخ منفی داد. در فضای تنش آلود و ناآرام، تعصب ها و عواطف مانع از شناخت واقعی افراد و گروه ها می شود و حقوق بسیاری نیز از بین می رود.

بنابراین، هواداران بر اساس وظایف ملی و دینی خود مسئولیت دارند از به راه انداختن آشوب و ناامنی پرهیز کنند و برای تقویت و تحکیم فضای آشتی و گفت وگو بکوشند. همچنین زمینه های معرفی و نقد برنامه های گوناگون را فراهم کنند و مردم را آگاه سازند تا روحیه همکاری میان نیروها تقویت شود.

ه_ ) تخریب نکردن دیگران

دامن زدن به شایعه ها و اتهام ها و توهین و تخریب دیگران، با آموزه های دینی و مصلحت نظام ناسازگار است و پی آمدهای منفی بسیاری دارد. این کار سبب کاهش مقبولیت و مشروعیت نظام می شود و با تقویت، بدبینی، موانع فراوانی بر سر راه همکاری و تفاهم نیروهای سیاسی ایجاد می کند. همچنین به افراطی گری و خشونت دامن می زند و مانع گزینش نامزدهای مؤمن فداکار و با تجربه می شود. افزون بر آن، به دشمنان، سودجویان و فرصت طلبان، میدان می دهد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «لاقِحَةَ کَالْبَهْتِ؛ هیچ بی شرمی، مانند بهتان زدن نیست».(2)

ص:47

و) پرهیز از نفاق و دشمنی

دامن زدن به اختلافات و دشمنی، کینه و دشمنی را در میان نیروهای داخلی افزایش می دهد. همچنین فرصت سوءاستفاده را برای دشمنان فراهم می کند و مقبولیت نظام را زیر سؤال می برد. جلو همکاری نیروهای متعهد و متخصص را می گیرد و فرصت برای سازندگی از بین می رود.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

مؤمنان برادر یکدیگرند. پس در میان برادران خود صلح و آشتی برقرار کنید و تقوای الهی را پیشه سازید. باشد که مشمول رحمت خداوند قرار گیرید. (حجرات: 10)

وظیفه دینی هواداران این است که جلو گسترش اختلافات را بگیرند و اجازه ندهند بیگانگان سوءاستفاده کنند. همچنین باید تفاهم و همکاری را گسترش دهند و جلو سوءظن ها، اتهام ها و دشمنی ها را بگیرند. افزون بر آن،

ص:48

ز) پرهیز از خشونت و درگیری

خشونت و درگیری، نیروهای سیاسی و اجتماعی را رو در روی یکدیگر قرار می دهد و توانایی ها صرف نابودی همدیگر می شود. این کار جلو همکاری و  هم اندیشی نیروهای مؤمن و متعهد را می گیرد؛ نیروهای صدیق و شایسته را به حاشیه می راند و سبب کاهش مقبولیت نظام می شود.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ بپردازند، آنها را آشتی دهید و بین آنان صلح برقرار کنید و اگر یکی از دو طایفه به دیگری تجاوز کند، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا بازگردد. (حجرات: 9)

بنابراین، پرهیز از خشونت و درگیری، از وظایف اساسی هواداران است و آنان در این زمینه مسئولیت دارند جلو فعالیت های ناسازگار با آرامش و تفاهم را بگیرند.

الف) آگاهی و بصیرت

انتخابات، مشارکت داوطلبانه مردم برای تعیین نمایندگان است و آگاهی و شناخت مردم از سوابق، فعالیت ها، ویژگی ها و برنامه های نامزدها، در جهت گیری های کلان جامعه نقش ویژه ای دارد. گزینش نامزدهای کارآمد، متعهد و شایسته، گامی مهم در جهت آبادانی، شکوفایی، امنیت، رفاه و استقلال  کشور است، ولی گزینش های نامناسب سبب می شود امکانات از بین برود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنِ اسْتَعْمَلَ عامِلاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّ فِیهِمْ أَوْلی بِذلِکَ مِنْهُ وَ أَعْلَمَ بِکِتابِ اللّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ فَقَدَ خانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ جَمِیعَ الْمُسْلِمینَ.(1)

کسی که کارگزاری از مسلمانان را به کار گمارد و بداند که در میان ایشان، شایسته تر از او و داناتر از او به کتاب خدا و سنت پیامبرش هست، به خدا و پیامبرش و به همه مسلمانان خیانت کرده است.

بنابراین، در این امر مهم باید از کوتاهی و غفلت دوری شود.

ج) انتخاب اصلح

ویژگی های حکومت کنندگان در توانایی یا ضعف و ناکارآمدی نظام های سیاسی نقش ویژه ای دارد. افراد شایسته و کارآمد به خوبی می توانند با مدیریت منابع، از فرصت های داخلی و خارجی به شکلی معقول و مناسب بهره ببرند و وظایف و مسئولیت های خود را به درستی انجام دهند. همچنین می توانند از منابع و امکانات، برای رفع نیازهای واقعی و اساسی سود بجویند و با جلوگیری از نابودی فرصت ها و توانایی های کشور، به ارتقای جایگاه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور و رشد ملی کمک کنند.

امام علی علیه السلام می فرماید:

أَیُّهَا النّاسُ إِنَّ أَحَقَّ النّاسِ بِهذَا الْأَمْرِ... وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللّهِ فِیهِ.(2)

ص:51

د) رعایت مصالح نظام

انتخابات، اوج فعالیت ها و رقابت های سیاسی است و افراد و گروه ها می کوشند ثمره فعالیت های درازمدت خود را در این دوره بنگرند. ازاین رو، ممکن است برای جلب افکار عمومی، به مردم وعده هایی بدهند که با مصالح نظام ناسازگار است و منافع درازمدتشان آسیب ببیند. بنابراین، رأی دهندگان همواره باید به منافع و مصالح نظام توجه داشته باشند و به کسانی که بر ضد منافع عمومی، تبلیغ و فعالیت می کنند، پاسخ منفی بدهند و از نامزدهای کارآمد و شایسته پشتیبانی کنند.

امام علی علیه السلام در توصیف مؤمنان می فرماید:

نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَناءٍ وَ النّاسُ مِنْهُ فِی راحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ وَ أَراحَ النّاسَ مِنْ نَفْسِهِ.(1)

نفس او از دستش در زحمت است، ولی مردم از او در آسایش هستند منافع مردم را بر خود مقدّم می کند). برای آخرت، خود را به زحمت می افکند، ولی مردم را به رفاه و آسایش می رساند (دنبال سعادت مردم است).

و) پرهیز از تقلب

تقلب و فریب کاری در انتخابات، به حقوق عمومی جامعه آسیب می رساند و با آموزه های دینی ناسازگار است. همچنین به تضعیف مردم سالاری می انجامد؛ زیرا با کاهش یافتن اعتماد عمومی و شور و شوق انتخاباتی، مقبولیت و مشروعیت انتخابات زیر سؤال می رود و فرصت سوءاستفاده تبلیغاتی برای بیگانگان فراهم می شود. بنابراین، پرهیز از تقلب، از وظایف رأی دهندگان است و آنان باید از این امر دوری کنند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ کانَ مُسْلِما فَلَمْ یَمْکُرُ وَ لایَخْدَعُ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَبْرَئِیل علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْمَکْرَ وَ

ص:53

6 . معیارهای اخلاقی سازمان های دولتی

ب) آگاهی بخشی

آگاهی بخشی، در برگزاری انتخابات سالم و رقابتی، نقش مهمی دارد و مانع از سوءاستفاده های احتمالی و زیر پا گذاشتن قوانین انتخاباتی می شود. بدین ترتیب، مردم می توانند از مصالح و پی آمدهای گزینش خود آگاه شوند و با ورود آگاهانه به عرصه انتخابات، نامزدهای مناسب را برگزینند.

امام علی علیه السلام در این باره به حاکم مکه می فرماید:

وَ اجْلِسْ لَهُمُ الْعَصْرَیْنِ فَأَفْتِ المُسْتَفِنَی وَ عَلِّمِ الْجاهِلَ.(2)

صبح و عصر مجلس تشکیل بده و به پرسش کنندگان پاسخ ده و جاهلان را آگاه کن.

تقویت این روند، از مسئولیت های اساسی نهادهای فرهنگی است و آنها باید مردم را در گزینش نامزدهای شایسته یاری کنند.

د) تقویت مشارکت

افزایش مشارکت سیاسی، نماد هم بستگی ملی و اعتماد عمومی است و مناسبات جامعه و حکومت را تقویت می کند. مردم با حضور در پای صندوق های رأی احساس می کنند توانا هستند و خود را در تعیین دولت و حکومت شریک می دانند. ازاین رو، با جلوگیری از انباشت نارضایتی عمومی، مانع ظهور رخدادهای خشونت آمیز می شود.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

آگاه باشید، حق شما بر من آن است که رازی را از شما نپوشانم، مگر در  جنگ و کاری را بدون مشورت با شما انجام ندهم، مگر در حکم.(2)

ص:56

و) افزایش اعتماد عمومی

همکاری مردم سبب مقبولیت و اقتدار و توانایی نظام می شود و به تکامل و توسعه اجتماعی می انجامد. البته ایجاد این همکاری به اعتماد عمومی بستگی دارد. تا هنگامی که مردم به قوانین، مسئولان و سیاست هایشان اعتماد نداشته باشند، با آنان همکاری نمی کنند.

امام علی علیه السلام می فرماید:

وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ بِأَدْعی إِلی حُسْنِ ظَنِّ راعٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسانِهِ إِلَیْهِمْ وَ تَخْفِیفِهِ اَلْمؤُوناتِ عَلَیْهِمْ وَ تَرْکِ اسْتِکْراهِهِ إِیّاهُمْ عَلی ما لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ.(1)

بدان [ای مالک!] هیچ چیز بهتر از نیکی و آسان گیری بر مردم و مجبور نکردن آنها بر کاری که وظیفه ندارند، سبب اطمینان حاکم به مردم و جلب اعتماد آنها نمی شود.

بنابراین، سازمان های دولتی مسئولیت دارند تبلیغات انتخاباتی را به سوی مقبولیت نظام و افزایش اعتماد عمومی هدایت کنند و با اطلاع رسانی درست

ص:57

ه_) حفظ بی طرفی

نهادهای دولتی، نماد نظم و قانون هستند و مردم انتظار دارند آنها زمینه های انتخابات آزاد و رقابتی را فراهم کنند و بر فعالیت های افراد و گروه ها، نظارت منصفانه و عادلانه داشته باشند. بنابراین، جانب داری و پشتیبانی از افراد و گروه های ویژه، سبب واکنش منفی مردم می شود و با اهداف و آرمان های انتخاباتی ناسازگار است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «حق شما بر من، این است که در مورد حق، تمامتان را به یک چشم بنگرم.»(1) در جای دیگری نیز می فرماید: «همه در برابر حق، باید یکسان و برابر باشند».(2)

بنابراین، نهادهای دولتی باید خواسته های فردی و گروهی خود را پنهان کنند و از جانب داری یکی از نامزدهای رقیب بپرهیزند، بلکه با پاسداری از آرای مردم، اعتماد آنان را به حکومت جلب کنند.

ح) برخورد با تخلف

نادیده گرفتن معیارهای قانونی، با آموزه های دینی ناسازگار است و با نقض حقوق دیگران، مانع شکل گیری رقابت آزاد می شود و به این ترتیب، نابرابری و بی عدالتی شکل می گیرد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اعوان و انصار خویش را زیر نظر گیر. اگر یکی از آنها خیانت کرد... او را زیر تازیانه کیفر بگیر و به مقدار خیانتی که کرده است، کیفر کن و وی را در مقام خواری بنشان و نشانه خیانت بر او بنه.(3)

برخورد جدّی و قاطع با تخلف ها و جلوگیری از فعالیت های ناسازگار با موازین قانونی، یکی از وظایف اساسی نهادهای حکومتی است. آنها مسئولیت دارند فعالیت های تبلیغاتی را در مسیر قانونی، هدایت و با

ص:59

فصل چهارم: خاستگاه تبلیغات غیراخلاقی

2. حسد

یکی دیگر از ریشه های تبلیغات غیراخلاقی در انتخابات، حسد است. حسد را این گونه تعریف کرده اند: «حالتی است نفسانی که صاحب آن (شخص حسود)، زوال نعمت واقعی یا توهمی را از دیگران آرزو می کند.»(1) به دیگر سخن، حسود توان تحمل برخورداری دیگران از نعمت های واقعی یا توهمی را ندارد. نعمت های واقعی، نعمت هایی اند که واقعا نعمتند، مانند قرب الهی، علم با عمل، مال حلال و... . نعمت های توهمی، نعمت هایی اند که حسود آن را نعمت می داند، در حالی که واقعا نعمت نیست و بلاست. نمونه آن، کسی است که مقام سیاسی یا اجتماعی را بر عهده می گیرد که توانایی اداره آن را ندارد، در حالی که شخصی بهتر از او برای بر عهده گرفتن آن در جامعه وجود دارد. همچنین ممکن است این کار با ستم کاری همراه باشد که بسیار ناپسندتر است. اینها نعمت های توهمی است. پیامبر اسلام در این باره چنین فرموده است:

هرگاه کسی منصبی را اشغال کند، در حالی که برای اداره آن منصب، کسی بهتر از او در میان امت باشد، به خدا و رسول خدا و تمام مسلمانان خیانت کرده است.(2)

ص:62

3. دنیادوستی و ریاست طلبی

ص:63

4. فزون طلبی

فزون طلبی، صفتی ناپسند است. این صفت نفسانی، آدمی را وادار می کند تا چیزی را گرد آورد که به آن نیاز ندارد. فزون خواهی، مهم ترین نشانه دنیادوستی است. بی گمان، زیاده خواهان، خویی اهریمنی دارند. حرص همانند بیابانی است تاریک و بی کران و دره ای عمیق که ژرفای آن ناپیداست. هر که در این بیابان گرفتار شود، بی گمان نابود خواهد شد. امیرمؤمنان علی علیه السلامدر این باره چنین می فرماید: «أَلْحَرِیصُ فَقِیرٌ وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیا بِحَذافِیرِها؛ آدم حریص، فقیر است، هر چند مالک تمام دنیا شود».(1)

جالب این است که بر اساس سخن قرآن کریم، آنچه سبب عصیان و هبوط حضرت آدم علیه السلام شد، همین صفت ناپسند بود. البته باید بدانیم که حرص حضرت آدم علیه السلام به دنیا نبود، بلکه حرص وی به قدرت زوال ناپذیر

ص:65

5. غفلت و ضعف بینش سیاسی

غفلت، یکی از مهم ترین ریشه های تبلیغات غیراخلاقی به شمار می آید. غفلت، به معنای بی خبری از شرایط و بی توجهی نسبت به واقعیت های پیرامون، صفت ها، کردار خود و آیات حق است.(3) بی گمان، غفلت، یکی از

ص:66

6 . خودپسندی

یکی دیگر از ریشه های تبلیغات غیراخلاقی، رقابت ناپذیری نامزدها است که ناشی از صفت ناپسند خودبینی است. خودبینی آن است که انسان رفتار نیک خود را بزرگ شمارد و گناهان و کاستی هایش را ناچیز بداند. خودپسندی، یکی از رذایل اخلاقی و سرمنشأ بسیاری از فسادهای اخلاقی دیگر از جمله  تکبر است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

إنَّ اللّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لا ذلِکَ مَا ابْتُلِیَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَدا.(1)

خداوند می داند که گناه برای مؤمن بهتر است از خودپسندی و اگر جز این بود، او را به هیچ گناهی دچار نمی کرد. به عبارت دیگر، خداوند، مؤمن را به گناه مبتلا می کند تا گرفتار خودپسندی نشود.

در حدیث دیگری، امام علی علیه السلام چنین فرموده است: «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ؛ کسی که گرفتار خودپسندی شود، هلاک می شود».(2)

کبر آن است که انسان، خود را برتر از دیگران بپندارد و بر دیگران فخر فروشد. کبر، ثمره خودپسندی است. اگر انسان تصور کند دارای کمالات است، دچار خودپسندی می شود و چون می پندارد دیگران آن کمالات را ندارند، احساس برتری و تقدم می کند و خویشتن را به دلیل این کمالات خیالی، بزرگ و برتر از دیگران می شمارد.(3) کبر نیز مانند حسد، غفلت، کینه و... ، جزو فرومایگی های اخلاقی و از مهلکات دین و دنیای انسان است. بنا

ص:69

7. عصبیت و تعصب

تعصب و عصبیت، با واژه عصبه هم خانواده است که بر هم بستگی خونی میان خویشاوندان پدری دلالت می کند و به نوعی هم بستگی قبیله ای اشاره دارد. _ابن خلدون_، دانشمند و تاریخ دان عرب بر این باور است که عصبیت یا هم بستگی قبیله ای، عامل مهمی در تاریخ سیاسی جوامع بشری به ویژه جوامع اسلامی و عربی بوده و در پیدایش و سرنگونی حکومت ها نقش بسیار مهمی داشته است.

به نظر او، عصبیت ها و حمایت های کورکورانه قومی و قبیله ای، عامل بسیاری از جنگ های بشری است. سران و بزرگان هر قوم و قبیله ای که احساس می کردند می توانند قدرت را به دست بگیرند و حکومتی تشکیل دهند، برای به دست آوردن آن، به جنگ و درگیری روی می آوردند. درنتیجه، قبیله ای که عصبیت آن ضعیف بود، نابود می گشت و قبیله ای که هم بستگی خونی در میان اعضای آن نیرومند بود، پیروز می شد. نیروی عصبیت، ناشی از زندگی قبیله ای بود و در میان عشایر و روستانشینان، بیشتر به چشم می آمد.(1)

ص:71

8 . ضعف فرهنگ انتخاباتی

یکی دیگر از ریشه های تبلیغات غیراخلاقی، ضعف فرهنگ انتخاباتی است. فرهنگ، مقوله ویژه ای است که بیان تعریفی جامع درباره آن دشوار به نظر می رسد. _کروبر_(1) و _کلاکهون،_(2) دو انسان شناس امریکایی، در کتاب _فرهنگ،مروری انتقادی بر مفاهیم و تعریف ها،_(3) بیش از 160 تعریف درباره فرهنگ گردآورده اند.(4) از آنجا که در این نوشتار نمی توان به همه تعریف ها پرداخت، به یک تعریف بسنده می کنیم:

فرهنگ عبارت از نظام مشترکی از باورها، ارزش ها، رسم ها، رفتارها و مصنوعاتی است که اعضای جامعه در تطبیق با جهانشان و در رابطه با یکدیگر به کار می برند و از راه آموزش، از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد.(5)

ص:74

فصل پنجم:پی آمدهای تبلیغات غیراخلاقی و شیوه های بهبود آن

ب) تضعیف ارزش های دینی

دین مقدس اسلام در کنار احکام و دستورهای فقهی(که گاهی بر اثر تغییر شرایط زندگی، دگرگون می شوند)، مجموعه ای از احکام اخلاقی ثابت نیز دارد. مراد از ارزش های دینی در این نوشتار، مجموعه ارزش ها و هنجارهای دینی، اعم از ثابت و متغیر است.(1)

ص:78

ج) کاهش مقبولیت نظام و افزایش نارضایتی

هر نظام سیاسی، برای رسیدن به هدف های خود، افزون بر مشروعیت فلسفی و دینی، به مقبولیت اجتماعی یا مشروعیت جامعه شناختی نیز نیازمند است. مشروعیت(1) در علوم سیاسی و اجتماعی، دارای معانی گوناگونی است.مشروعیت یک نظام یا اقتدار سیاسی به این نکته اشاره دارد که افراد زیر سلطه، آن را معتبر یا موجه می دانند و چنین اقتداری را قانونی می شمارند . چنین نظامی حق حکم رانی دارد و انتظار می رود مردم از قوانین و مقررات پیروی کنند.(2) مشروعیت در فلسفه سیاسی و جامعه شناسی سیاسی، در دو

ص:79

د) ایجاد و افزایش دشمنی

تبلیغات غیراخلاقی نامزدهای انتخاباتی گاهی سبب بدبینی و دودستگی می شود. وقتی نامزدی بر ضد نامزد دیگری فعالیت کند، طبیعی است که احساسات و عواطف نامزدهای دیگر و هوادارانشان جریحه دار شود. بدین ترتیب، در میان آنها نسبت به وی و هوادارانش، نوعی بدبینی پدید می آید و برای جلوگیری از رسیدن وی به مناصب حکومتی، به بهانه دفاع از آبرو و حیثیت خود، به رویارویی با او می پردازند. در نتیجه، جامعه دچار پراکندگی می شود و به جای رقابت سالم و سازنده که به مردم امکان می دهد تا نامزد اصلح را برگزینند، فضای انتخابات آلوده می شود و دودستگی پدید می آید. اگر این وضعیت با درایت و درستی کنترل نشود، ممکن است به آشوب های بزرگ اجتماعی و درگیری های خشونت بار فیزیکی بینجامد. با پدید آمدن چنین اوضاع و احوالی، اطراف نزاع و دعوا برای رسیدن به هدف خود که همان خرد کردن و تخریب شخصیت دیگری است، ممکن است به انواع

ص:81

ه) ایجاد و افزایش حس انتقام جویی

تبلیغات غیراخلاقی سبب ایجاد و تشدید حس انتقام جویی می شود. نامزد یا نامزدهایی که برنده انتخابات می شوند، با توجه به تبلیغات منفی دیگر نامزدها علیه آنان، ممکن است پس از رسیدن به سمت موردنظر، درصدد انتقام گیری از رقیبان برآیند و در حوزه کاری خود، به آنان فشار آورند. نامزدهای شکست خورده در انتخابات نیز در دوره ای که رقیب یا رقیبان در سمتی سرگرم کار هستند، بی کار نمی نشینند و برای آرامش خویش و جبران شکست، انتقام می گیرند و می کوشند تا بی لیاقتی آنان را به مردم ثابت کنند. پس برای رسیدن به این هدف، به شکل های گوناگون، در حوزه کاری آنان به کارشکنی می پردازند و جلو پیشرفت آنان را می گیرند. به این ترتیب، به جای آنکه توان ونیروی خود را در جهت مثبت به کار بندند، در مسیر انتقام جویی و کینه ورزی هدر خواهند داد.

ص:82

و) کاهش مشارکت و تضعیف نظام

(1)

هر یک از ما به عنوان انسانی اجتماعی، در جریان زندگی اجتماعی خویش، با  افراد و انسان های بسیاری سرو کار داریم که هر یک از آنها بخشی از نیازهای روزانه ما را برآورده می سازند. در برابر، ما نیز با برآوردن برخی نیازهای دیگران، می توانیم در تداوم زندگی اجتماعی نقش داشته باشیم. بدین ترتیب، در جامعه، علاقه های مشترکی پدید می آید که نگه داری آنها با مشارکت ممکن است. شاید بتوان ادعا کرد که با در نظر داشتن همین ضرورت بود که انسان های ابتدایی نیز برای شکار و گردآوری خوراک، دفاع از قلمرو زندگی، برپایی مراسم مذهبی و... در کارها مشارکت می کردند. مشارکت در کارها به معنای پذیرش تعهد و قبول مسئولیت فردی و اجتماعی است که هر کدام از ما ناگزیریم آن را بپذیریم. این تعهد و مسئولیت می تواند در شکل کار و فعالیت معین یا نامعینی صورت پذیرد که بسیاری از این وظایف، جنبه اخلاقی و اجتماعی و شماری نیز شکل رسمی و حقوقی دارد که آن را مشارکت سیاسی می نامند. مشارکت سیاسی، به معنای شرکت در امور سیاسی و گزینش رهبران سیاسی از سوی مردم است. مشارکت سیاسی، سطوح گوناگونی دارد. در مواردی تنها با رأی دهی شهروندان تحقق می یابد. گاهی نیز برخی شهروندان به آن قناعت نمی کنند و با انجام تبلیغات سیاسی و عضویت در احزاب و دیگر نهادهای فعال سیاسی، نقش خود را در مشارکت سیاسی نشان می دهند.

ص:83

ز) گسترش فرهنگ نادرست انتخاباتی

یکی دیگر از پی آمدهای تبلیغات غیراخلاقی در انتخابات، گسترش فرهنگ نادرست انتخاباتی است. اگر نامزدها و هوادارانشان در تبلیغات انتخاباتی، به ارزش های دینی و اخلاقی پای بند باشند و بر اساس هنجارهای اخلاقی، فقهی و قانونی، به تبلیغات بپردازند، فرهنگ انتخاباتی، به فرهنگ ارزش محور، فرهنگ رقابت سالم و فرهنگی مبتنی بر احترام متقابل تبدیل خواهد شد. در مقابل، با گسترش تبلیغات غیراخلاقی در سطح کلان، فرهنگ انتخاباتی را فرهنگ ضدارزشی و هنجارشکن می پندارند و این تصور پدید می آید که اخلاق و فرهنگ انتخاباتی همین است که برای جا انداختن خود و بیرون راندن رقیب از صحنه، به هر کاری می توان دست زد، هرچند خلاف

ص:84

2. شیوه های بهبود تبلیغات اخلاقی

ب) شفاف سازی قانونی

شفاف سازی و ابهام زدایی از قوانین، یکی دیگر از شیوه های بهبود تبلیغات انتخاباتی است؛ زیرا این امر مانع از سوءاستفاده های فرصت جویان می شود و گریزگاه های قانونی را بر آنان می بندد. مسیرهای قانونی را نیز فراروی همگان قرار می دهد و مانع از سردرگمی مردم می شود.

بنابراین، شفاف سازی در قوانین، یکی از مهم ترین شیوه های بهبود تبلیغات در فعالیت های انتخاباتی است و نهادهای اجرایی مرتبط با این امر به ویژه  قوه مقننه می توانند با شفاف سازی قانونی، فعالیت های فراقانونی را کاهش دهند.

فصل ششم: همراه با برنامه سازان

1. تبیین معیارهای قانونی و اخلاقی

رعایت آموزه های دینی و معیارهای قانونی، در تبلیغات اخلاقی نقش مهمی دارد. رسانه ها می توانند با تولید برنامه های تلویزیونی و دعوت از کارشناسان، جنبه های گوناگون را بررسی و افکار عمومی را هدایت کنند. به طور کلی، در رسانه می توان درباره این محورها بحث کرد:

1. اعتماد عمومی؛

2. مشارکت عمومی؛

3. عدالت اجتماعی؛

4. وفاق ملی؛

5. کارآمدی حکومت؛

6. ادای تکلیف؛

7. هم بستگی جامعه و حکومت؛

8. مسئولیت پذیری؛

9. پرهیز از درگیری و خشونت؛

10. نهادینه شدن انتخابات؛

11. تقویت نظام؛

12. تقویت همکاری؛

13. افزایش دوستی.

ص:89

2. تبیین پی آمدهای تخلف از قانون

عمل نکردن به معیارها و موازین قانونی، پی آمدهای زیان بار فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بسیاری به دنبال دارد و مانع شکل گیری رقابت سالم و سازنده می شود. بنابراین، در فرآیند انتخابات، باید جنبه های گوناگون پی آمدهای تخلف از قانون را بررسی کرد:

1. کاهش مشارکت؛

2. تضعیف ارزش های دینی؛

3. افزایش نارضایتی؛

4. ایجاد هرج ومرج؛

5. دشمنی؛

6. نفاق و بدبینی؛

7. تضعیف نظام.

و...

4. فرصت آفرینی تبلیغاتی در رسانه

بی گمان، در نبود فرهنگ سالم تبلیغاتی، تبلیغات نیازمند نظارت بیشتر است. ایجاد فرصت های تبلیغاتی در صدا و سیما، یکی از اثرگذارترین شیوه هاست؛ زیرا تبلیغات کنندگان ناگزیرند حدود و معیارهای اخلاقی را بیشتر رعایت کنند و از دامن زدن به شایعه ها و اتهام ها بپرهیزند و با در نظر گرفتن واقعیت های جامعه، از تبلیغ ناسازگار با ارزش های فرهنگی جامعه دوری کنند. بنابراین، ایجاد فرصت های تبلیغاتی، در جلوگیری از ناهنجاری های تبلیغاتی نقش بسیار مؤثری دارد و ضروری است به این نکته بیشتر توجه شود.

 6 . تبیین راه کارهای جلوگیری و بهبود

بررسی شیوه ها و راه کارهای قاعده مند مبارزه های سالم انتخاباتی و جلوگیری از ناهنجاری های تبلیغاتی، یکی دیگر از محورهای اساسی است که باید کارشناسان آن را بررسی کنند؛ زیرا نهادینه سازی و گسترش فرهنگ سالم انتخاباتی، جنبه های گوناگونی دارد و بررسی کارشناسانه صاحب نظران، دیدگاه های حکومت و مردم را درباره این امر مهم تغییر می دهد و مردم را با عوامل واقعی و نقش خودشان در این فرآیند آشنا می کند.

با بررسی نقش و عوامل زیر می توان در این راه گام نهاد و با راهنمایی اندیشمندان و صاحب نظران، به نتایج مطلوبی دست یافت:

1. آموزش معیارها؛

2. پی آمدهای منفی تخلف؛

3. مقابله با فرهنگ غربی؛

4. شفاف سازی قانونی؛

5. نظارت.

مرحله دوم _ اعلام نتیجه و تعیین نامزدهای پیروز

2. تبیین پذیرش آرای مردم

پذیرش آرای مردم در چارچوب معیارهای دینی، یکی دیگر از محورهایی است که جنبه های گوناگون آن باید بررسی شود. در غیر این صورت، ایجاد  تردید در صحت انتخابات و اتهام زدن به یکدیگر، از مشروعیت نظام می کاهد و مبانی مردم سالاری را با تردید روبه رو می سازد. بنابراین، باید پی آمدها و نتایج چنین برخوردی بررسی و برای همگان روشن شود که پذیرش آرای مردم به سود همه آنان است.

 پرسش های مردمی

1. نقش تبلیغات در جلب آرای مردم چگونه است؟

2. نامزدها در تبلیغات خود باید چه معیارهایی را رعایت کنند؟

3. مردم در انتخابات باید بر اساس چه معیارهایی رأی دهند؟

4. چرا برخی از نامزدها و هواداران آنان، معیارهای تبلیغات اخلاقی را رعایت نمی کنند؟

5. پی آمدهای تبلیغات نادرست را برشمارید؟

6. چه افراد و نهادهایی در برابر تبلیغات غیراخلاقی مسئولیت دارند و نقش مردم در این زمینه چیست؟

7. شیوه های بهبود تبلیغات اخلاقی کدام است؟

8 . صدا و سیما در بهبود روند تبلیغات انتخاباتی چه نقشی دارد؟

9. دولت در کاهش تخلفات انتخاباتی چه نقشی دارد؟

کتاب نامه

* قرآن کریم.

* نهج البلاغه.

1. آشوری، داریوش، _تعریف ها و مفهوم فرهنگ_، تهران، آگه، 1380.

2. ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، _مقدمه_، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1369.

3. اسدی، علی، _افکار عمومی و ارتباطات_، تهران، انتشارات سروش، چاپ اول، 1371.

4. امینی، عبدالحسین، _الغدیر_، ترجمه: محمدتقی واحدی و دیگران، تهران، کتاب خانه بزرگ اسلامی، 1363.

5. بتیس، دانیل و پلاگ فرد، _انسان شناسی فرهنگی_، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

6. برن، آگ و نیم کوف،_ زمینه جامعه شناسی_، ترجمه و اقتباس: امیرحسین آریان پور، تهران، فرانکلین، 1357.

7. بشیریه، حسین، _آموزش دانش سیاسی_، تهران، مؤسسه پژوهشی نگاه معاصر، چاپ چهارم، 1384.

8. بگدیکیان، بن. اچ، _انحصار رسانه ها_، ترجمه: داوود حیدری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، چاپ اول، 1374.

 9. پراتکانیس، آنتونی و آلبرت آرنسون، _عصر تبلیغات_، ترجمه: کاووس سیدامامی و محمدصادق عباسی، تهران، انتشارات سروش، چاپ اول، 1379.

10. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، _غررالحکم و دررالکلم_، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.

11. حر عاملی، محمد بن حسن، _وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه_، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1376.

12. دادگران، سیدمحمد، _افکار عمومی و معیارهای سنجش آن_، تهران، انتشارات مروارید، چاپ

ص:97